राजनीतिक दलमा पुस्तान्तरण र रूपान्तरणको आवश्यकता

नेत्रप्रसाद न्यौपाने
काठमाडौँ, २८ असोज । नेपाली राजनीतिमा अहिले जुन अस्थिरता र अविश्वास छ, त्यसको मूल कारण नेताहरूले जनताको अपेक्षा र विश्वाससँग खेलवाड गर्नु हो । विगत तीन दशकदेखि निरन्तर सत्ताको खेलमा तल्लीन अधिकांश दल र नेताहरूले आफ्नै संगठनभित्र सुधारभन्दा बढी सत्ता बाँडफाँडमा समय बिताएका छन् । जनताले निर्वाचनमार्फत जुन आशा र म्यान्डेट दिएका थिए, त्यसलाई राजनीतिक दलहरूले अवसरको रूपमा प्रयोग गरे, जिम्मेवारीको रूपमा होइन ।

आज मुलुकमा जनता राजनीतिप्रति उदासीन छन्, युवा पुस्ताले पार्टीप्रति वितृष्णा राख्न थालेका छन्, र लोकतान्त्रिक अभ्यास कमजोर हुँदै गएको छ । यस्तो बेला नेताहरूले आत्मालोचना, सुधार र माफीको बाटो रोज्नुपर्छ । जनतालाई ठग्ने, विभाजन गर्ने र सत्तामा टाँसिएर बस्ने प्रवृत्ति अब टिक्दैन । अब समय आएको छ रूपान्तरण, पुस्तान्तरण र नेतृत्व हस्तान्तरणको ।

राजनीतिक पार्टीहरू समाजको दर्पण हुन् । तर नेपालमा पार्टीहरू जनताको भावनाअनुसार रूपान्तरण हुन सकेका छैनन् । पुराना कार्यशैली, गुटबन्दी, दलभित्रको अधिनायकवाद र पारिवारिककरणले पार्टीहरू निस्तेज बनेका छन् ।

रूपान्तरणको अर्थ केवल नयाँ नारा होइन; पार्टीको नीति, सोच, कार्यशैली र नीतिगत दृष्टिकोणमा आमूल परिवर्तन गर्नु हो । उदाहरणका लागि, पार्टीले पारदर्शिता, जवाफदेहिता, नीति–आधारित निर्णय र आन्तरिक लोकतन्त्रलाई आत्मसात गर्नुपर्छ । तर हाम्रो पार्टीहरूमा अझै निर्णय नेताको मुखबाट निस्किन्छ, बैठकमा औपचारिकता मात्रै देखिन्छ ।

रूपान्तरण भनेको नेतृत्वको आत्मसाक्षात्कार हो । “हामी बाट गल्ती भयो” भन्ने आत्मस्वीकृति र सुधारको प्रक्रिया हो । यही बाटोले मात्र पार्टीहरूलाई जनताको आँखामा पुनःविश्वसनीय बनाउन सक्छ ।

पुस्तान्तरण केवल उमेरको कुरा होइन; सोच, दृष्टि र ऊर्जा परिवर्तनको कुरा हो । पुराना नेताहरूले देश बनाउने योगदान दिएका छन्, तर अहिलेको समय र सन्दर्भ फरक छ । सूचना–प्रविधिको युगमा पुरानो सोचले नयाँ समस्या समाधान गर्न सक्दैन ।

नेपालका युवाहरू राजनीतिको मूलधारबाट टाढिँदै छन् किनभने पार्टीहरूले नयाँ पुस्तालाई ठाउँ दिन चाहँदैनन् । पुराना नेताहरूले नयाँलाई प्रतिस्पर्धीको रूपमा हेरेर थिच्ने गर्छन्, न कि उत्तराधिकारीको रूपमा ।

तर इतिहासले प्रमाणित गरेको छ जस पार्टीले पुस्तान्तरणलाई अंगालेन, त्यो पार्टी बाँचेन । जापानको लिबरल डेमोक्र्याटिक पार्टी, भारतको आम आदमी पार्टी, ब्रिटेनको लेबर पार्टी यी सबैले पुस्तान्तरणका माध्यमबाट नयाँ उचाइमा पुगेका उदाहरण हुन् ।

नेपालमा पनि अब समय आएको छ युवा पुस्तालाई पार्टी नेतृत्वमा ल्याउने । नेतृत्व हस्तान्तरण गरेर नयाँ सोच, नयाँ अनुहार र नयाँ ऊर्जा राजनीतिमा ल्याउनुपर्छ ।
नेतृत्व हस्तान्तरणको अर्थ सत्ताको बागडोर दिनु मात्र होइन; अनुभव, मूल्य र दृष्टिकोण हस्तान्तरण गर्नु हो । पुराना नेताहरूले आफ्नो दीर्घ राजनीतिक अनुभव नयाँ पुस्तालाई सिकाउन सक्छन् ।

तर दुर्भाग्यवश, हाम्रो राजनीतिमा नेतृत्व हस्तान्तरणलाई ‘सत्ताबाट हटाइने’ भयका रूपमा लिइन्छ । जसले गर्दा पुराना नेताहरू आफ्नो कुर्सी जोगाउन गुट बनाएर संगठनमा नयालाई रोक्छन् ।

लोकतन्त्रमा नेतृत्व स्थायी होइन; विचार स्थायी हुन्छ । जब नेतृत्व पुस्तान्तरणसँगै विचार हस्तान्तरण हुन्छ, तब पार्टी सुदृढ र स्थायित्वपूर्ण बन्छ । त्यसैले, अब पुराना नेताहरूले जिम्मेवारी सुम्पेर सल्लाहकारको भूमिकामा जानु, र नयाँ पुस्तालाई नेतृत्वमा ल्याउनु नै पार्टी र देशको हितमा हुनेछ ।

नेपालको राजनीति “गल्ती नगर्ने” संस्कृतिबाट ग्रस्त छ । नेताहरूले कहिल्यै सार्वजनिक रूपमा माफी माग्दैनन् । जसले जनतामा घृणा, अविश्वास र आक्रोश बढाएको छ ।

लोकतन्त्रमा गल्ती गर्नु अपराध होइन, गल्ती लुकाउनु अपराध हो । जनता नेताबाट पूर्णता होइन, ईमानदारी अपेक्षा गर्छन् । नेताले “हामीले गल्ती गर्यौं, अब सुधार्छौं” भन्ने साहस देखाए भने जनताको मन फेरिन सक्छ ।

जर्मनी, जापान, दक्षिण अफ्रिकाजस्ता देशहरूमा नेताहरूले विगतका गल्ती स्वीकार गरेर जनताको विश्वास फिर्ता ल्याएका उदाहरण छन् । नेपालमा पनि यो संस्कृतिको सुरुवात हुनैपर्छ । माफी माग्नु कमजोरी होइन, नैतिकता हो ।

जनताले नेतालाई निर्वाचित गर्छन्, सेवा गर्नका लागि, शासन गर्नका लागि होइन । तर हाम्रो नेताहरूले आफूलाई जनता भन्दा माथि ठान्ने प्रवृत्ति विकसित गरेका छन् । जनताको पीडा बुझ्ने, उनीहरूसँग आत्मीय सम्बन्ध राख्ने र गल्ती हुँदा माफी माग्ने संस्कृतिले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ ।

यदि नेताहरूले सार्वजनिक रूपमा जनतासँग माफी माग्ने अभियान चलाए भने, त्यो नेपालकै राजनीतिक संस्कृतिमा नयाँ अध्याय हुनेछ ।
माफी माग्नु आत्मसम्मान घटाउनु होइन; त्यो जनताको मन जित्ने बाटो हो । नेताहरूले जनताको अपमान होइन, विश्वास जित्नका लागि माफी माग्नुपर्छ । चुनावी घोषणापत्र भन्दा पनि यस्तो आत्मालोचना जनताको मनमा गहिरो प्रभाव पार्छ ।

दक्षिण अफ्रिकामा नेल्सन मण्डेलाले सत्ताबाट स्वेच्छाले अलग भएर नयाँ पुस्तालाई जिम्मेवारी दिए, जसले एएनसी पार्टीलाई दीर्घजीवी बनायो ।
भारतमा इन्दिरा गान्धीपछि पुस्तान्तरण हुँदै कांग्रेसले केही समय पुनरुत्थान गरेको थियो । बेलायतमा टोनी ब्लेयरले पुरानो लेबर पार्टीलाई ‘न्यू लेबर’ बनाएर आधुनिक बनाएका थिए ।

यी सबै उदाहरणले देखाउँछ जब नेताहरूले आत्मालोचना, पुस्तान्तरण र सुधारलाई प्राथमिकता दिन्छन्, पार्टी र देश दुवै सशक्त हुन्छन् ।

नेपालका ठूला पार्टीहरू नेकपा (एमाले), नेपाली कांग्रेस, माओवादी केन्द्र, र राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी —सबै कुनै न कुनै रूपान्तरणको चौराहामा छन् ।
कांग्रेसमा पुस्तान्तरणको कुरा उठेको दशकौं भयो, तर व्यवहारमा देखिँदैन । एमालेले केही नयाँ अनुहार ल्याएको छ, तर गहिरो रूपान्तरण भएको छैन । माओवादीले विचारको नवीकरण गर्न खोजे पनि संगठनात्मक रूपमा कमजोर छ ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीले नयाँ पुस्ताको प्रतिनिधित्व गरे पनि उसमा अनुभव र संगठनात्मक परिपक्वताको कमी छ ।
त्यसैले, सबै दलले आत्मसमीक्षा गर्नुपर्छ दल किन जनताको नजरमा कमजोर हुँदैछ? किन पार्टीभित्र असन्तुष्टि बढ्दैछ?
उत्तर स्पष्ट छ रूपान्तरणको कमी, पुस्तान्तरणको डर र नेतृत्व हस्तान्तरणको अभाव ।

आगामी निर्वाचन केवल सत्ताको प्रतिस्पर्धा होइन, विश्वसनीयताको पुनर्परीक्षण हुनेछ । जनताले अब भाषण होइन, व्यवहार खोज्छन् ।
नेताहरूले निर्वाचनमा जानु अघि जनतासँग माफी माग्दै नयाँ प्रतिबद्धता जनाउनु आवश्यक छ । पार्टीले विगतका गल्तीहरू स्वीकारेर सुधारका नीतिहरू ल्याउनु पर्छ ।

यदि दलहरूले रूपान्तरण र माफी संस्कृतिलाई आत्मसात गरे भने, निर्वाचन केवल मतदान होइन, विश्वासको पुनर्निर्माण हुनेछ ।
नेपालको भविष्य राजनीतिक सुधारमा होइन, राजनीतिक संस्कृतिको परिवर्तनमा निर्भर छ । त्यसैले, नेताहरूले चुनावी घोषणापत्रभन्दा अघि आफ्नै आत्मा नवीकरण गर्नुपर्ने समय आएको छ ।

नेपालको राजनीति अहिले मोडमा छ । या पुरानो ढर्रामा चल्ने र समाप्त हुने, या आत्मसाक्षात्कार गर्दै नयाँ युग सुरु गर्ने ।
रूपान्तरण, पुस्तान्तरण र नेतृत्व हस्तान्तरण केवल नारा होइन; यो राजनीतिक पुनर्जागरणको सूत्र हो ।

नेताहरूले यदि साँचो अर्थमा सच्चिएर जनतासँग माफी माग्न सके भने, लोकतन्त्र बलियो हुनेछ, जनता फेरि विश्वास गर्नेछन्, र देश स्थायित्वतर्फ अघि बढ्नेछ ।

अब समय आयो नेताहरूले कुर्सी होइन, जिम्मेवारी हस्तान्तरण गर्न; सत्ता होइन, विश्वास जित्न; र प्रचार होइन, आत्मपरिवर्तन गर्न ।
नेपालले नयाँ राजनीतिक संस्कृतिको अपेक्षा गरिरहेको छ ।

तर नेताहरू जनताको हितका लागि होइन, आफ्नो स्वार्थका लागि राजनीतिको प्रयोग गर्न थालेका छन् । निर्वाचनमा गरेका वाचा अधुरै रहन्छन्, सत्तामा पुगेपछि नीति र निष्ठा दुवै हराउँछ ।

जनताको भरोसा र समर्थनले निर्माण भएको लोकतान्त्रिक संरचना नै नेताहरूको गल्ती र अहंकारले कमजोर हुँदै गएको छ ।

यस्तो अवस्थामा नेताहरूले आफ्नो गल्ती आत्मसात गर्दै, साँचो अर्थमा सच्चिएर जनतासँग माफी मागे भने मात्र लोकतन्त्र पुनर्जीवित हुन सक्छ ।
राजनीतिमा “माफी माग्नु” भन्ने संस्कार दुर्लभ छ । धेरै नेता माफी मागे भने प्रतिष्ठा घट्छ भन्ने डर राख्छन् । तर संसारभरका महान् लोकतान्त्रिक देशहरूले प्रमाणित गरेका छन माफी माग्ने नेतृत्व कमजोर होइन, बलियो हुन्छ ।

माफी माग्नु आत्मस्वीकृति हो; त्यो जनतालाई जवाफदेहिताको अनुभव गराउने माध्यम हो । नेताले जब माफी माग्छन्, तब उनले जनतालाई आफ्ना ‘शासित’ होइन, ‘साझेदार’ ठान्छन् ।

जर्मनीका चान्सलर विल्ली ब्रान्ड्टले दोस्रो विश्वयुद्धको अपराधका लागि पोल्याण्डमा घुँडामा टेक्दै माफी माग्दा उनको प्रतिष्ठा घटेन; बरु विश्वभर सम्मान बढ्यो ।

त्यसैगरी, यदि नेपाली नेताहरूले जनतालाई धोका दिएको, वाचा तोडेको वा भ्रष्टाचार गरेको स्वीकार गर्दै माफी माग्ने साहस देखाए भने, त्यो नैतिक पुनर्जन्म हुनेछ ।

लोकतन्त्र केवल निर्वाचनले मात्र बलियो हुँदैन; त्यो उत्तरदायित्व र पारदर्शिताबाट बलियो हुन्छ । जनतासँग माफी माग्ने संस्कृतिले राजनीतिक उत्तरदायित्वलाई मजबुत बनाउँछ । जब नेताहरू आफ्ना गल्ती स्वीकार्छन्, तब संस्थागत सुधारको ढोका खुल्छ । गल्ती लुकाउने, जिम्मेवारी टार्ने र दोष अरूलाई थोपर्ने प्रवृत्तिले लोकतन्त्रको जग नै कमजोर बनाउँछ ।

नेपालको अहिलेको स्थिति यस्तै छ पार्टीहरूमा आत्मालोचना छैन, संसदमा जनताको सवालभन्दा सत्ताको सौदाबाजी बढी छ । तर यदि नेताहरूले माफी माग्ने अभ्यास सुरु गरे भने, त्यो लोकतन्त्रको ‘विश्वास पुनर्निर्माण’ को शुरुवात हुनेछ ।

सच्चिनु भनेको केवल भाषणमा ‘हामी सुधार गर्छौं’ भन्नु होइन; व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउनु हो । सच्चिने नेतृत्वले गल्ती लुकाउँदैन, त्यो स्वीकार्छ र सुधारका कदम चाल्छ । नेपालका नेताहरूले यदि जनताको आँखामा सिधा हेरेर भन्न सके “हामीबाट गल्ती भयो, अब हामी सही बाटोमा हिँड्छौं” त्यो सानो वाक्यले ठूलो परिवर्तन ल्याउँछ ।

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा नेताहरूले जनतासँग माफी मागेका उदाहरण पाउन कठिन छ ।
जब सत्तामा गल्ती हुन्छ, नेताहरू मौन रहन्छन; जब जनता आन्दोलन गर्छन्, उनीहरू आरोप–प्रत्यारोपमा लाग्छन् ।

गणतन्त्र, संविधान र लोकतन्त्रका नाममा जनतालाई ठूलो सपना देखाइयो, तर परिणाम सन्तोषजनक छैन । दशौँ सरकार फेरिए, हजारौँ प्रतिबद्धता दिए, तर भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, असमानता र दण्डहीनता घटेन ।

यस्तो अवस्थामा जनता थाकेका छन उनीहरू भाषण होइन, ‘साँचो पछुतो’ खोज्दैछन् । त्यसैले अब नेताहरूले माफी माग्ने संस्कृतिको शुरुवात गर्नैपर्छ ।

दक्षिण अफ्रिकामा नेल्सन मण्डेलाले ‘सत्य तथा मेलमिलाप आयोग’ बनाएर विगतका अन्यायका पीडितहरूसँग राज्यको तर्फबाट माफी मागे । त्यसले राष्ट्रलाई पुनर्मिलन गरायो ।

क्यानडामा प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले आदिवासीहरूप्रति राज्यले गरेको अन्यायका लागि माफी माग्दा उनको लोकप्रियता घटेन, बरु लोकतन्त्र बलियो भयो । जापानले द्वितीय विश्वयुद्धमा गरेको अत्याचारका लागि दशकौँसम्म आत्मालोचना र माफीमार्फत आफ्नो छवि सुधा¥यो ।

यी उदाहरणहरूले देखाउँछन माफी माग्ने नेतृत्वले देशको नैतिक मर्यादा बढाउँछ ।
तर नेपालमा माफी माग्न नचाहने कारणहरू अनेक छन
राजनीतिक अहंकारः नेताले आफू सधैं सही ठान्ने प्रवृत्ति
,पार्टी संस्कारः गल्ती स्वीकार गर्ने भन्दा पनि प्रतिद्वन्द्वी दोषी देखाउने संस्कृति ।

मिडिया र जनमतको डरः माफी माग्दा विरोधीहरूले ‘हार मान्यो’ भन्छन् भन्ने सोच । सत्ता–केन्द्रित सोचः गल्ती स्वीकारे सत्ताबाट टाढा हुने डर ।
तर यिनै कारणहरूले लोकतन्त्र कमजोर बनाएका छन् । अब यो सोच बदल्नुपर्छ— माफी माग्नु हार होइन, नैतिक जित हो ।

जनताले नेतालाई माफ गर्न सक्नेछ, यदि नेताले साँचो पश्चात्ताप देखाए भने । माफी जनताको आत्मबल र लोकतान्त्रिक चेतनाको परिचायक हो ।
जनताको माफीमा शक्ति हुन्छ त्यो न त अदालतको आदेश हो, न नैतिक उपदेश; त्यो विश्वासको पुनर्जन्म हो ।

नेपालमा पनि यदि नेताहरूले खुला रूपमा माफी मागे भने, जनता फेरि उनीहरूप्रति विश्वास गर्न सक्छन् । यस्तै प्रक्रियाबाट मात्र लोकतन्त्र बलियो बन्न सक्छ ।

सच्चिनु भनेको विगत मेटाउनु होइन, त्यसबाट सिक्नु हो राजनीतिक नेतृत्वले जब जनतालाई सम्मान गर्न थाल्छ, जब जनताको आवाजलाई नीति बनाउन प्रयोग गर्छ, र जब गल्तीका लागि माफी माग्छ त्यो लोकतन्त्रको पुनर्जन्मको क्षण हो । सच्चिने नेतृत्वले देशलाई निराशाबाट आशातर्फ लैजान सक्छ । नेपालका नेताहरूले यो अवसर गुमाए भने, इतिहासले माफ गर्नेछैन।

तर यदि सच्चिए भने, जनता फेरि माफ गर्न सक्छन् ।
नयाँ पुस्ता नेताहरूको गल्तीका साक्षी बनेका छन् । तर उनीहरूमा अझै आशा बाँकी छ कुनै दिन नेताहरू सच्चिएर जनतालाई माफी माग्नेछन् ।
नयाँ पुस्ताले यस संस्कृति निर्माणमा भूमिका खेल्नुपर्छ ।

सामाजिक सञ्जाल, नागरिक अभियान र सार्वजनिक दबाबमार्फत नेताहरूलाई उत्तरदायी बनाउनुपर्छ । नेताहरू सच्चिए भने लोकतन्त्र बलियो हुन्छ; जनता सचेत भए भने अझ बलियो ।

नेपालको लोकतन्त्र अहिले एउटा मोडमा छ अविश्वास र अवसरबीच
यदि नेताहरूले अहंकार त्यागेर सच्चिएर जनतालाई माफी मागे भने, लोकतन्त्रको जग बलियो हुनेछ । माफी माग्ने संस्कृतिले राजनीति सफा बनाउँछ, संस्थाहरू मजबुत बनाउँछ र जनताको मन जित्छ । लोकतन्त्र कुनै कानूनको मात्र कुरा होइन; त्यो जनभावनाको विश्वासमा टेकेको व्यवस्था हो । त्यसैले, नेताहरूले अब जनताको आँखामा हेरेर भन्नुपर्छ “हामीले गल्ती गर्यौं, अब सुधार्छौं।”यही वाक्य नै नेपालको लोकतन्त्र पुनर्जीवनको प्रारम्भिक घोषणा हुनेछ ।
जनताको माफीमा लोकतन्त्रको मुक्ति छ,
नेताको सच्चाइमा राष्ट्रको भविष्य छ ।
यदि नेताहरू साँचो अर्थमा सच्चिए र माफी मागे,
नेपालको लोकतन्त्र केवल बाँच्ने होइन, फुल्नेछ, फल्नेछ र चम्किनेछ ।